алишер навои биография на узбекском языке
ALISHER NAVOIYNING HAYOTI VA IJODI
Alisher Navoiy
Alisher Navoiy buyuk shoir va mutafakkir
Filed under: 1 on Yanvar 23rd, 2011 | No Comments »
Alisher Navoiyning ijod yo’li
Alisher Navoiyning ijod yo’li
Buyuk shoir va mutafakkir
Navoiy barcha turkiy xalqlarning eng buyuk shoiridir. Chunki u o’zini “Xitoydan to Xuroson” gacha yoyilgan turkiy “qavm” (el, urug’)larning shoiri, deb bildi. Ularni bir adabiy til bayrog’i ostida birlashtirdi, “yakqalam” qildi. Bu bilan millatning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy ravnaqiga katta ta’sir ko’rsatdi.
Alisher saroy muhitida yashaganligi uchun alohida tarbiya va nazoratda o’sdi. Olimu fozillar davrasida bo’ldi. 3-4 yoshlarida davrining mashhur shoiri Qosim Anvarning bir she’rini yod aytib, mehmonlarni hayratga soldi. 5 yoshida esa uni maktabga berdilar. U bo’lajak sulton Husayn Boyqaro bilan birga o’qidi.
Alisherlar xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi. Ko’p o’tmay, taxtga Abulqosim Bobur Mirzo o’tiradi. Alisherning otasi G’iyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher esa, o’qishini davom ettiradi. Bo’lajak shoir Sa’diy Sheroziyning “Guliston”, “Bo’ston” asarlarini sevib o’qiydi. Ayniqsa, Farididdin Attorning qushlar tilidan hikoya qilingan “Mantiq ut-tayr” asari Alisherning o’y –xayolini tamom egalab oladi. U odamlardan yotsiraydigan, xilvatni yoqtiradigan bo’lib qoladi. Bu holdan uning ota-onasi tashvishga tushadilar va kitobni yashiradilar. Lekin bu foydasiz bo’lib chiqadi. Kitob Alisherga tamom yod bo’lgan edi. “Mantiq ut-tayr” xayoli Alisherga bir umr hamroh bo’ldi. Umrining so’ngida esa, “Lison ut-tayr” nomi bilan unga javob yozdi. Bo’lajak mutafakkirining sevib o’qigan shoirlari yana Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy edi.
1453-yilda Alisherning otasi G’iyosiddin Muhammad vafot etdi. Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kirdi. Avval Sabzavorda, so’ng Mashhadda yashadi. Ikki maktabdosh do’st – Husayn va Alisher yana birga bo’ldilar. Bu yillar ham yosh Alisher uchun o’qish va ilm egallash yillari bo’ldi. She’rga mehr Alisherni ijodga undadi. U 7 – 8 yoshlarida she’r yoza boshladi.O’zbekch she’rlariga “Navoiy”, forscha she’rlariga “Foniy” taxallusini qo’ydi. 15 yoshlarida she’rlari bilan zamonasining mashhur shoirlari diqqatini tortdi.
1457- yilda Abulqosim Bobur Mirzo vafot etdi. Uning o’rnini Abusaid Mirzo egalladi. Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga sho’ng’ib ketdi. Navoiy esa Mashhad madrasalarida o’qishni davom ettirdi. 1464-yilda Hitotga qaytib kelgan shoir hayotida noxushliklar boshlandi. Abusaid Mirzo taxtga da’vogar Husayn Boyqaroning yaqin kishilarini ta’qib ostiga oladi. Alisherning ota mulkini musodira qiladi, tog’alari Kobuliy va G’aribiylarni qatl ettiradi.
Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning bu yerga kelish sababini turlicha ko’rsatadilar. Tarixchi, Navoiy haqidagi “Makorim ul-axloq”-“Yaxshi xulqlar” nomli maxsus asarning muallifi Xondamir uni o’qish uchun keldi, deydi. Zahiriddin Bobur esa Abusaid surgun qildi, deb ma’lumot beradi. Har ikkalasi uchun ham asos bor, albatta.
Nima bo’lganda ham, Samarqand uning hayotida o’chmas iz qoldirdi. Chunki Samarqand sohibqiron Amir Temur poytaxt qilgan shahar edi. Go’ri Amir, muazzam Ko’ksaroy, Ulug’bek rasadxonasi kabi o’nlab tarixiy obidalar, jome’ masjidlar, madrasalar, qanchadan-qancha olimu fozillar, shaharning tabiiy go’zalligi uning xotirasida saqlanib qoldi. Keyinchalik bu shaharni o’z asarlarida “firdavsmonand” (jannatmisol) deb ta’rif etdi.
1483 – yilda turkiy tilda birinchi bo’lib Nizomiy Gankaviydan keyin hech qaysi shoir yozmagan “Xamsa” yozishga kirishdi va juda qisqa muddat – ikki yilda besh yirik dostondan iborat “Xamsa” ni yozib tugatdi. Bular “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ai sayyor”, “Saddi Iskandariy” dir. Ilm va ijod ahli bu voqeani zo’r shodliklar bilan qarshi oldi. Abdurahmon Jomiy Navoiy “Xamsa” siga yuksak baho berdi. Husayn Boyqaro buyuk shoirni o’zining oq otiga mindirib, unga jilovdorlik qilib, Hirot ko’chalarini aylantirdi.
1480-1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali yillar bo’ldi. Shoir “Xamsa”dan keyin bir qator nasriy asarlar yaratdi. 1488-yilda “Tarixi mulki Ajam” asarini yozdi. Shu yillar Navoiyning yaqin do’stlari, ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher(1489), Abdurahmon Jomiy(1492), Pahlavon Muhammad(1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bag’ishlab “Holati Sayyid Hasan Ardasher”, Xamsat ul-mutahayyirin”, “Holati Pahlavon Muhammad” asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy bo’lib, shoirning ulug’ zamondoshlari haqidagi memuar-xotiralaridan tashkil topgan edi.
1491-yilda shoir muammo janriga bag’ishlangan “Risolai muammo” asarini yozdi.Muammoni tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatdi. Navoiy zamonasida muammo, asosan, fors tilida yozillardi. Navoiy o’zbek tilida muammo yozgan ilk o’zbek shoirlaridan bo’ladi. Shoirning 52 o’zbekcha, 500 forscha muammosi bor.
Navoiyning 1490-yillardagi eng katta xizmatlaridan biri “Xazoyin ul-maoniy”ni tuzishi bo’ldi. To’rt devondan iborat bo’lgan bu ulkan sheriy to’plam shoirning turkiy tilda yozgan deyarli barcha lirik she’rlarini qamrab olgan edi.
Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma’naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o’rin oldi. Mustaqil O’zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O’zbekiston Davlat mukofoti, O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, O’zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-ma’rifiy muassasalar, jamoa xo’jaliklari ulug’ shoir nomi bilan ataladi. Alisher Navoiy o’zbek tili asoschisi va davlat arbobi buyuk mutafakkir olim sifatida barcha turk elatlar yodida asrlar davomida saqlanajak!
Filed under: Новости on Yanvar 23rd, 2011 | No Comments »
G’azallar
Alisher Navoiy G’azallari
O’n sakkiz yosh hayratlari
Mubtalo bo’ldim sanga
Lablaringkim hayf erur…
Oshiq o’ldum
Istadim
Meni men istagan kishi…
Kecha kelgumdir debon
Jong’a chun dermen
Xil’atin to aylamish
Olmani otti nigorim
G’urbatda g’arib
Ko’z birla qoshing yaxshi
Gar oshiq esang
Farhod va Xisrav aytishuvi
Orazin yopqach ko’zimdin…
Qaro ko’zim
Jondin seni ko’p sevarmen
O’n sakkiz yoshga kirmagan kim bor
O`n sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur,
Ne ajab, chun sarvinozim o`n sakkiz yoshindadur.
Desa bo`lg`aykim, yana ham o`n sakkiz yil husni bor,
O`n sakkiz yoshina muncha fitnakim boshinadur.
O`n sakkiz yil dema, yuz sakson yil o`lsa, uldurur,
Husn shohi, ul balolarkim, ko`zu qoshinadur.
Hayrat etmon husni naqshidaki, har hayratki, bor,
Barchasi ezid taolo sun`i naqqoshinadur.
Tan anga siymu ichina tosh muzmar ko`nglidin,
Aqlg`a yuz hayrat, ul oyning ichu toshinadur.
May ketur, ey mug`ki, yuz hayrat aro qolmish Masih,
Bul ajablarkim, bu eski dayr xuffoshindadur.
To Navoiy to`kti ul oy furqatidin bahri ashk,
Har qachon boqsang, quyosh aksi aning yoshindadur.
Mubtalo bo’ldim sanga
Ko’rgali husnungni zoru mubtalo bo’ldum sanga,
Ne balolig’ kun edikim, oshno bo’ldum sanga.
Har necha dedimki kun-kundin uzay sendin ko’ngul,
Vahki, kun-kundin batarrak mubtalo bo’ldum sanga.
Men qachon dedim: “Vafo qilg’il manga” zulm aylading,
Sen qachon deding: “Fido bo’lg’il manga” bo’ldim sanga.
Qay pari paykarga dersen telba bo’ldung bu sifat,
Ey pari paykar, ne qilsang qil manga, bo’ldum sanga.
Ey ko’ngul, tarki nasihat aylading ovora bo’l,
Yuz balo yetmaski, men ham bir balo bo’ldum sanga.
Jomi Jam birla Xizr suyi nasibimdur mudom,
Soqiyo, to tarki joh aylab gado bo’ldum sanga.
G’ussa changidin navoe topmadim ushshoq aro,
To Navoiydek asiru benavo bo’ldum sanga.
Lablaringkim hayf erur…
Lablaringkim hayf erur teng tutmoq oni qand ila,
Sindirur yuz qand bozorini shakkar xand ila.
Toki hayronmen senga nomus ila itmish ko’ngul,
Telba yanglig’kim, qochar el g’ofil o’lg’ach band ila.
Odam ul soatki jannat ichra avlodin ko’rar,
Ne quvong’ay dam-badam sen nozanin farzand ila.
Qo’y nasihat, zohido, o’tlug’ damimdin vahm qil,
Telba it imkoni yo’qturkim, sog’alg’ay pand ila.
Hojatingni elga arz etmakka hojat bo’lmasun,
Xush chiqishsang lahzani bu zori hojatmand ila.
Lablaring hajrinda yur parkandkim bo’lmish ko’ngul,
La’l erur mahlul qon o’rnig’a har parkand ila.
Chun Navoiy ko’ngli sindi, emdi lutfing ne asig’?
Kim ushatsa shishani bitmas yana payvand ila.
Oshiq o’ldum
Oshiq o’ldum, bilmadim yor o’zgalarga yor emish,
Olloh-olloh, ishq aro mundoq balolar bor emish.
Qaddig’a el mayli bo’lg’ondin ko’ngul ozurdadur,
Ul alifdin zorlarning hosili ozor emish.
Elga novak urdi, men o’ldim erur bu turfakim,
Jonim etgan resh el bag’rig’a kirgan xor emish.
Rishtakim, muhlik yaram og’zig’a tiktim angladim,
Kim kafan jinsi qirog’idin suvurgan tor emish.
Ko’yi devoridin og’riq tang’a tushgan soyadek,
Sel g’amidin emdi soya o’rnig’a dildor emish.
Jong’a taxvif ayladim tig’i halokidin aning,
Bilmadim bu ishdin ul o’lguncha minnatdor emish.
Ey Navoiy, xo’blarni ko’rma osonlig’ bilan,
Kim biravkim soldi ko’z, uzmak ko’ngul dushvor emish.
Istadim
Qon yutub umri jahon ahlida bir yor istadim,
Lekin ul kamrak topildi, garchi bisyor istadim.
Kimga kim jonim fido aylab sog’indim dam-badam,
Ermas erdi yorliqda chun vafodor istadim.
Bilmadim olam elida yo’qturur mutlaq vafo,
Vahki, umri ulcha yo’qtur sog’inib yor istadim.
Ulki, topilmas bashar jinsida vah g’aflat ko’rung,
Kim pari xaylida men devonai zor istadim.
Sirri ishqimni ko’ngul ko’z birla fosh etmak ne tong,
Qalbu tardomanni men chun sohib asror istadim.
Shayx birla xonaqahdin chun yorug’luq topmadim,
Dayr piri xizmatig’a ko’yi xammor istadim.
Ey Navoiy, chun rafiqi topmadim, bu g’ussadin,
O’zni bekaslik balosig’a giriftor istadim.
Meni men istagan kishi…
Meni men istag’an o’z suhbatiga arjumand etmas,
Meni istar kishining suhbatin ko’nglum pisand etmas.
Ne bahra topqamen andinki, mendin istagay bahra,
Chu ulkim bahrai andin tilarmen bahramand etmas.
Netay huru pari bazminki, qatlim yo hayotimg’a,
Ayon ul zahr chashm aylab nihon, bu no’shxand etmas.
Kerakmas oy ila kun shaklikim, husnu malohatdin,
Ichim ul chok-chok etmas, tanim ul band-band etmas.
Kerak o’z chobuki majnunvashi qotil shiorimkim,
Buzug’ ko’nglumdin o’zga yerga javloni samand etmas.
Ko’ngul uz charx zolidin, firibin yemakim, oxir
Ajal sarrishtasidin o’zga bo’ynungg’a kamand etmas.
Ul oy o’tlug’ yuzin ochsa, Navoiy tegmasun deb ko’z,
Muhabbat tuxmidin o’zga ul o’t uzra sipand etmas.
Kecha kelgumdir debon
Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulro’ kelmadi,
Ko’zlarimga kecha tong otquncha uyqu kelmadi.
Lahza-lahza chiqtimu chektim yo’lida intizor,
Keldi jon og’zimg’avu ul sho’xi badxo’ kelmadi.
Orazidek oydin erkanda gar etti ehtiyot,
Ro’zgorimdek ham o’lg’onda qorong’u kelmadi.
Ul parivash hajridinkim yig’ladim devonavor,
Kimsa bormukim anga ko’rganda kulgu kelmadi.
Ko’zlarindin necha suv kelgay deb o’lturmang meni,
Ki bori qon erdi kelgan bu kecha suv kelmadi.
Tolibi sodiq topilmas, yo’qsakim qo’ydi qadam,
Yo’lg’akim avval qadam ma’shuqa o’tro’ kelmadi.
Ey Navoiy, boda birla xurram et ko’nglung uyin,
Ne uchunkim boda kelgan uyga qayg’u kelmadi.
Jong’a chun dermen
Jong’a chun dermen: “Ne erdi o’lmakim kayfiyati?”
Derki: “Bois bo’ldi jism ichra marazning shiddati”.
Jismdin so’rsamki: “Bu za’fingg’a ne erdi sabab?”
Der: “Anga bo’ldi sabab o’tluq bag’irning hirqati”.
Chun bag’irdin so’rdum, aytur: “Andin o’t tushti manga
Kim, ko’ngulga shu’la soldi ishq barqi ofati”.
Ko’ngluma qilsam g’azab, ayturki: “Ko’zdindur gunah,
Ko’rmayin ul tushmadi bizga bu ishning tuhmati”.
Ko’zga chun dermenki: “Ey, tardomani yuzi qaro,
Sendin o’lmish telba ko’nglumning baloyu vahshati”.
Yig’lab aytur ko’zki: “Yo’q erdi manga ham ixtiyor
Ki, ko’rundi nogahon ul sho’xi mahvash tal’ati”.
Ey Navoiy, barcha o’z uzrin dedi, o’lguncha kuy
Kim, sanga ishq o’ti-o’q ermish azalning qismati.
Xil’atin to aylamish…
Xil’atin to aylamish jonon qizil, sorig’, yashil,
Shu’layi ohim chiqar har yon qizil, sorig’, yashil.
Gulshan ettim ishq sahrosin samumi ohdin
Kim, esar ul dasht aro har yon qizil, sorig’, yashil.
Shishadek ko’nglumdadur gulzori husnung yodidin,
Tobdonning aksidek alvon qizil, sorig’, yashil.
Orazu xoling bila xatting xayolidin erur
Ko’zlarimning ollida davron qizil, sorig’, yashil.
La’lgun may tutqil oltun jom birla sabzada
Kim, bulardin yaxshi yo’q imkon qizil, sorig’, yashil.
Faqr aro berangliq dushvor erur behad, valek
Xirqada tikmak erur oson qizil, sorig’, yashil.
Ey Navoiy, oltinu shingarfu zangor istama,
Bo’ldi naming rangidin devon qizil, sorig’, yashil.
Olmani otti nigorim
Olmani otti nigorim, “ol”,-dedi
“Olma birla bu ko’ngilni ol”,-dedi
So’rsam ersa olamsini rangini
“Olma rangin ne so’rursan, ol”,-dedi
G’urbatda g’arib…
Gurbatda garib shodmon bulmas emish,
El anga shafiku, mehribon bulmas emish.
Gar oltin kafas uchra kizilgul bitsa,
Bulbulga tikondek oshion bulmas emish.
Ko’z birla qoshing yaxshi
Ko’z birla qoshing yaxshi, qabog’ing yaxshi,
Yuz birla so’zing yaxshi, dudog’ing yaxshi.
Eng birla menging yaxshi, saqoqing yaxshi,
Bir-bir ne deyin boshtin-ayog’ing yaxshi.
Filed under: Новости on Yanvar 23rd, 2011 | No Comments »
Alisher Navoiy (1441 – 1501)
Ulug’ o’zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi. G’arbda chig’atoy adabiyotining buyuk vakili deb qaraladi, sharqda “nizomi millati va din” (din va millatning nizomi) unvoni bilan ulug’lanadi.
Hayot yo’li
Alisher Navoiyning hayot yo’li, faoliyati va merosi akademik Izzat Sultonning «Navoiyning qalb daftari» (Toshkent, BAN, 1969) nomli kitobida shoirning o’z asarlaridagi ma’lumotlar hamda zamondoshlari qoldirgan ilk va ishonchli manbalar asosida ancha keng yoritilgan. Shundan kelib chiqib, bunda Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati haqida qisqacha ma’lumot berish ma’qul ko’rindi.
Alisher Navoiy hijriy 844 yil (tovuq yili) ramazon oyining 17 kuni, ya’ni melodiy 1441 yilning 9 fevral kuni Temuriyzoda Shohrux mirzo boshqarayotgan Xuroson mulkining poytaxti Hirot shahrida dunyoga keldi. Uning otasi G’iyosiddin kichkina, G’iyosiddin bahodur, G’iyosiddin baxshi tarzida tilga olinadi. U temuriyzodalar, xususan Shohrux mirzo, Abulqosim Bobur mirzolarning amaldorlaridan bo’lib, Sabzavor shahrining hokimi ham bo’lgan. Alisher Navoiyning onasi (nomi noma’lum) ham ana shu muhitning vakili bo’lib, temuriyzodalar xonadonining e’tiborli kishilaridandir. Shuning uchun Alisher Navoiy shunday yozadi:
Onam ham bu sarobo’ston kanizi.
Alisher ota-onasining tarjimayi hollari hozircha to’liq yoritilgan emas.
Alisher tug’ilgan oila o’z zamonasining taniqli hamda ma’rifatparvar xonadonlaridan edi. Uning tog’alari Mir Said Kobuliy va Muhammad Ali G’aribiylar ikki tilda she’r bituvchi shoirlar sifatida ma’lum bo’lganlar. Alisherning og’a-inilari-Nizomiddin Shayx Bahlul va Darvesh Ali ko’kaldoshlar esa davlat arboblari –Shayx Bahlul-Xorazm hokimi, Darvesh Ali-Balx hokimi sifatida faoliyat ko’rsatganlar. Alisherning opa-singillari, amakilari haqida hozircha ma’lumotlar uchraganicha yo’q. Bu xonadonda o’z davrining olim va shoirlari yig’ilib, mushoira va ilmiy suhbatlar qilganlar. Bu muhit esa hali bola bo’lgan Alisherning she’riyatga moyilligini belgilagan edi. Shuning uchun Alisher Navoiy 3-4 yoshligidayoq she’rlarni yodlab olib, uyiga kelganlar taklifi bilan o’qir edi. Bu haqda Alisher Navoiyning o’zlari «Majolis un-nafois»ning birinchi majlisida zikr etilgan Amir Qosim Anvor haqida so’z yuritayotganda uning bir baytini keltirib, shunday yozadilar:
Rindemu oshiqyemu jahonso’zu joma chok,
Bo davlati g’ami tu zi fikri jahon chi bok1 Bu faqir ( ya’ni Alisher Navoiy) avval nazmekim, o’rganibmen bu… matla’dur. Hamono uch yosh bila to’rt yoshning orasida erdim, azizlar o’qimoq taklifi qilib, ba’zi hayrat izhor qilurlar erdi.»
Alisher to’rt yoshga yetgach, uni muallimi donishmand bo’lgan maktabga o’qishga yuboradilar. Bu maktabda u Husayn Boyqaro bilan birga o’qirdi. Shuning uchun Z.M.Bobur shunday yozadi: «Alisher va Husayn Boyqaro kichiklikda hammaktab ekondurlar»
Alisherning maktabda «oz vaqt ichida darslarni o’zlashtirishda o’z sheriklaridan ilgarilab» ketganligini Xondamir «Makorim ul-axloq»da alohida o’qtiradi. Shuning bilan birga Alisherning xotirasi nihoyatda kuchli bo’lganidan u ana shu vaqtlarda Farididdin Attorning 4600 baytdan iborat falsafiy-irfoniy dostoni bo’lmish «Mantiq ut-tayri»ni ham boshdan oxirigacha yodlab olgan edi. Alisherning unga maftun bo’lib qolib, boshqa hyech narsaga qaramay qo’ygani tufayli oilada ham, maktabda ham bu kitob haqida so’z yuritish man’ qilingan edi. Shuning uchun Alisher uni yashirin tarzda (ichida) doimo takrorlab o’qirdi. Bu haqda Alisher Navoiy «Lison ut-tayr» dostonida shunday yozadi:
Yodima bundog’ kelur bu mojaro,
Kim tufuliyat chog’i maktab aro…
Manga ul holatda tab’i bulhavas,
«Mantiq ut-tayr» aylab erdi multamas…
O’ylakim, eldin uzuldi ulfatim,
Ul kitob erdi anisi xilvatim…
Onglag’och atfol,aylab sho’ru shayn,
Istimo’ etti bu so’zni volidayn…
Man’i kulli qildilar ul holdin,
«Mantiq ut-tayr» uzra qilu qoldin…
Lek chun yodimda erdi ul kalom,
Yoshurun takror etar erdim mudom…
Alisherning maktabda o’qishi Shoxrux Mirzoning vafoti (1447 yil 12 mart) bilan boshlangan notinchlik tufayli ma’lum muddatda uzilib qoldi. Chunki ko’pchilik kabi Alisherning oilasi ham Hirotni tark etib, Iroq tomonga yo’l olishga majbur bo’lgan edi. Bu safar vaqtida yosh Alisher Taft shahrida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Hirotda Abulqosim Bobur hokimiyati o’rnatilgach, xorijga ketganlar, jumladan Alisher oilasi bilan Hirotga qaytadilar. Otasi temuriyzoda Abulqosim Bobur mirzo xizmatida bo’ladi. Alisher esa o’qishini maktabda davom ettiradi. Alisher maktabda faqat rasmiy dasturdagi fanlarni o’rganib qolmay, she’riyat, musiqa, tarixni ham o’z davrining yetuk bilimdonlaridan chuqur o’rganadi. Alisher Navoiy keyinchalik «Majolis un-nafois»da bu sohadagi ustozlarining nomlarini ehtirom bilan tilga oladi.Jumladan:
«Darvesh Mansur (vaf. 887h.-1482 m.) … aro’z va sanoye’da Mavlono Yahyo Sebak shogirdi erdi. Ikki aro’z tasnif qildi… Faqir (ya’ni Alisher Navoiy) aro’zni Darvesh qoshida o’qibmen».
«Faqir (Alisher Navoiy)agarchi ani (Mir Shohiyni) ko’rmadim, ammo aning bila faqirni orasida e’lom (xabardor bo’lmish) va irsol (maktub yuborish) voqye’ bo’ldi». Bu esa bejiz emasdi.Chunki she’riyat qonun-qoidalari bilan yaxshi tanishgan Alisherning shoirlik qobiliyati ham to’laroq namoyon bo’laverib, yozgan she’rlari og’izga tushgan edi. Shundanda, 12-13 yashar Alisher she’rlarining Mir Shohiylar nazariga tushgani ham, yozishmalarning maydonga kelishi ham sababsiz emasdi.
Bu orada Alisherning otasi Sabzavor hokimi G’iyosiddin Bahodur vafot etadi(taxminan 1454 yilda). Alisher Abulqosim Bobur Mirzo tarbiyasida qoladi. Bu esa Alisherning o’qishni davom ettirishi, yangi-yangi shoir va allomalar bilan tanishuvi, ular ishtirokidagi suhbat va mushoiralardan bahramand bo’lishiga imkon yaratdi. Abulqosim Bobur Mirzoning o’zi ham ma’rifatli, himmati baland va shoirtab’ bo’lgani tufayli iqtidorli Alisherga har jihatdan otalarcha g’amxo’rlik qilardi. Ammo ko’p o’tmay, ya’ni 1457 yilda Abulqosim Bobur mirzo vafot etgach, Mirxondning yozishicha, «Alisher Navoiy Mashhadda turib qolib, kamolot va fozillikni egallash va ilm masalalari bobida mukammallikka erishuv bilan mashg’ul» bo’lgan edi. Shuning bilan birga olimlar va shoirlar bilan muloqotda bo’lar, ulardan bahramand bo’lib, ularga g’amxo’rliklar ham ko’rsatardi. Jumladan, Alisher Navoiyning o’zi shunday yozadi:
Alisher Navoiy Abusaid Mirzo zamonida Mashhaddan Hirotga borib, Mirxondning yozishiga ko’ra, «bir necha kunini u iqbol uyi ostonasi (ya’ni Abusaid Mirzo saroyi) mulozamatida (xizmatida) o’tkardi». Mavlono Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Sayid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammadlarning suhbatlarida bo’lish, maslahatlarini olish sharafiga muyassar bo’ldi. She’rlari esa tobora shuhrat qozonaveradi. Alisher Navoiyning Abusaid zamonida Hirotda bo’lishi ko’pga cho’zilmadi. 1465 yil oxirlarida Abusaid mirzo Alisherga Hirotdan ixroj (ketishi) bo’lishni buyurdi. Alisher Navoiy bu hukmni tezda bajarishi shart bo’lganidan u Samarqandga ketishni ixtiyor qildi va do’stlari, ustozlarining hammalari bilan ham xayrlasha olmay, bu shaharga Balx, Tirmiz, Qarshi, Shahrisabz orqali yetib keldi.Alisher Navoiy Samarqandga kelishi sababi haqida shunday yozadi: «Faqir tahsil uchun Samarqandg’a borg’onda ul (ya’ni mavlono Yusuf Badiiy ) Andijondin keldi».
Alisher Navoiy bunda Samarqand hukmdori Ahmad Hojibek Vafoiy g’amxo’rligida yashadi, mashhur alloma Fazlulloh Abulaysiy Samarqandiy nazdida ikki yil arabiyat, she’riyat va fiqhdan ta’lim oldi; naqshbandiya tariqatining peshvosi Xoja Ubaydulloh- Xoja Ahrori Vali (1404-1490) so’hbatlaridan bahramand bo’ldi; adabiy muhitning mavlono Riyoziy, Shayxim Suhayliy, Mirzobek kabi vakillari bilan yaqin ijodiy munosabatda bo’ldi, mushoiralarda fa’ol qatnashib, katta obruga sazovor bo’ldi. Samarkandda ekanligi vaqtida she’rlar yozdi, arabcha so’zlar lug’ati bo’lmish «Sab’at ul-abhur»ni tuzdi, otaxoni Sayid Hasan Ardasherga masnaviyni bitdi, oxirlarida esa «Hiloliya» qasidasini yaratdi.
Filed under: Новости on Dekabr 7th, 2010 | 1 Comment »
Alisher Navoiy (1441-1501)
QARO KO’ZUM
Qaro ko’zum, kelu mardumlug’ emdi fan qilg’il,
Ko’zum qarosida mardum kibi vatan qilg’il.
Yuzung guliga ko’ngul ravzasin yasa gulshan,
Qading niholig’a jon gulshanin chaman qilg’il.
Takovaringg’a bag’ir qonidin hino bog’la,
Itingg’a g’amzada jon rishtasin rasan qilg’il.
Firoq tog’ida topilsa tufrog’im, ey charx,
Xamir etib yana ul tog’da ko’hkan qilg’il.
Yuzung visolig’a yetsun desang ko’ngullarni,
Sochingni boshdin-ayog’ chin ila shikan qilg’il.
Xazon sipohiga, ey bog’bon, emas mone’
Bu bog’ tomida gar ignadin tikan qilg’il.
Yuzida terni ko’rub o’lsam, ey rafiq, meni
Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilg’il.
Navoiy, anjumani shavq jon aro tuzsang,
Aning boshog’lig’ o’qin sham’i anjuman qilg’il.
ORAZIN YOPQACH KO’ZIMDIN.
Orazin yopqach ko’zumdin sochilur har lahza yosh,
O’ylakim paydo bo’lur yulduz, nihon bo’lg’ach quyosh.
Qut bir bodomu yerim go’shan mehrob edi,
G’orati din etti nogah bir baloliq ko’zu qosh.
Bu damodam ohim ifsho aylar ul oy ishqini,
Subhnung bot-bot dami andog’ki aylar mehr fosh.
Bo’sae qilmas muruvvat, asru qattiqdur labing,
Desam og’zi ichra aytur la’l ham bor nav’ tosh.
Novaking ko’nglimga kirgach jon talashmoq bu ekin,
Kim qilur paykonini ko’nglum bila jonim talosh.
Umri jovid istasang fard o’lki, bo’ston Xizridur,
Sarvkim da’b ayladi ozodaliq birla maosh.
Qoshi ollinda Navoiy bersa jon, ayb etmangiz,
Gar budur mehrob, bir-bir qo’ygusidir barcha bosh.
O’N SAKKIZ YOSH HAYRATLARI
O`n sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur,
Ne ajab, chun sarvinozim o`n sakkiz yoshindadur.
Desa bo`lg`aykim, yana ham o`n sakkiz yil husni bor,
O`n sakkiz yoshina muncha fitnakim boshinadur.
O`n sakkiz yil dema, yuz sakson yil o`lsa, uldurur,
Husn shohi, ul balolarkim, ko`zu qoshinadur.
Hayrat etmon husni naqshidaki, har hayratki, bor,
Barchasi ezid taolo sun`i naqqoshinadur.
Tan anga siymu ichina tosh muzmar ko`nglidin,
Aqlg`a yuz hayrat, ul oyning ichu toshinadur.
May ketur, ey mug`ki, yuz hayrat aro qolmish Masih,
Bul ajablarkim, bu eski dayr xuffoshindadur.
To Navoiy to`kti ul oy furqatidin bahri ashk,
Har qachon boqsang, quyosh aksi aning yoshindadur.
MUBTALO BO’LDIM SANGA
Ko’rgali husnungni zoru mubtalo bo’ldum sanga,
Ne balolig’ kun edikim, oshno bo’ldum sanga.
Har necha dedimki kun-kundin uzay sendin ko’ngul,
Vahki, kun-kundin batarrak mubtalo bo’ldum sanga.
Men qachon dedim: «Vafo qilg’il manga» zulm aylading,
Sen qachon deding: «Fido bo’lg’il manga» bo’ldim sanga.
Qay pari paykarga dersen telba bo’ldung bu sifat,
Ey pari paykar, ne qilsang qil manga, bo’ldum sanga.
Ey ko’ngul, tarki nasihat aylading ovora bo’l,
Yuz balo yetmaski, men ham bir balo bo’ldum sanga.
Jomi Jam birla Xizr suyi nasibimdur mudom,
Soqiyo, to tarki joh aylab gado bo’ldum sanga.
G’ussa changidin navoe topmadim ushshoq aro,
To Navoiydek asiru benavo bo’ldum sanga.
LABLARINGKIM HAYF ERUR.
Lablaringkim hayf erur teng tutmoq oni qand ila,
Sindirur yuz qand bozorini shakkar xand ila.
Toki hayronmen senga nomus ila itmish ko’ngul,
Telba yanglig’kim, qochar el g’ofil o’lg’ach band ila.
Odam ul soatki jannat ichra avlodin ko’rar,
Ne quvong’ay dam-badam sen nozanin farzand ila.
Qo’y nasihat, zohido, o’tlug’ damimdin vahm qil,
Telba it imkoni yo’qturkim, sog’alg’ay pand ila.
Hojatingni elga arz etmakka hojat bo’lmasun,
Xush chiqishsang lahzani bu zori hojatmand ila.
Lablaring hajrinda yur parkandkim bo’lmish ko’ngul,
La’l erur mahlul qon o’rnig’a har parkand ila.
Chun Navoiy ko’ngli sindi, emdi lutfing ne asig’?
Kim ushatsa shishani bitmas yana payvand ila.
OSHIQ O’LDUM
Oshiq o’ldum, bilmadim yor o’zgalarga yor emish,
Olloh-olloh, ishq aro mundoq balolar bor emish.
Qaddig’a el mayli bo’lg’ondin ko’ngul ozurdadur,
Ul alifdin zorlarning hosili ozor emish.
Elga novak urdi, men o’ldim erur bu turfakim,
Jonim etgan resh el bag’rig’a kirgan xor emish.
Rishtakim, muhlik yaram og’zig’a tiktim angladim,
Kim kafan jinsi qirog’idin suvurgan tor emish.
Ko’yi devoridin og’riq tang’a tushgan soyadek,
Sel g’amidin emdi soya o’rnig’a dildor emish.
Jong’a taxvif ayladim tig’i halokidin aning,
Bilmadim bu ishdin ul o’lguncha minnatdor emish.
Ey Navoiy, xo’blarni ko’rma osonlig’ bilan,
Kim biravkim soldi ko’z, uzmak ko’ngul dushvor emish.
ISTADIM
Qon yutub umri jahon ahlida bir yor istadim,
Lekin ul kamrak topildi, garchi bisyor istadim.
Kimga kim jonim fido aylab sog’indim dam-badam,
Ermas erdi yorliqda chun vafodor istadim.
Bilmadim olam elida yo’qturur mutlaq vafo,
Vahki, umri ulcha yo’qtur sog’inib yor istadim.
Ulki, topilmas bashar jinsida vah g’aflat ko’rung,
Kim pari xaylida men devonai zor istadim.
Sirri ishqimni ko’ngul ko’z birla fosh etmak ne tong,
Qalbu tardomanni men chun sohib asror istadim.
Shayx birla xonaqahdin chun yorug’luq topmadim,
Dayr piri xizmatig’a ko’yi xammor istadim.
Ey Navoiy, chun rafiqi topmadim, bu g’ussadin,
O’zni bekaslik balosig’a giriftor istadim.
MENI MEN ISTAGAN KISHI.
Meni men istagan o’z suhbatiga arjumand etmas,
Meni istar kishining suhbatin ko’nglum pisand etmas.
Ne bahra topqamen andinki, mendin istagay bahra,
Chu ulkim bahrai andin tilarmen bahramand etmas.
Netay huru pari bazminki, qatlim yo hayotimg’a,
Ayon ul zahr chashm aylab nihon, bu no’shxand etmas.
Kerakmas oy ila kun shaklikim, husnu malohatdin,
Ichim ul chok-chok etmas, tanim ul band-band etmas.
Kerak o’z chobuki majnunvashi qotil shiorimkim,
Buzug’ ko’nglumdin o’zga yerga javloni samand etmas.
Ko’ngul uz charx zolidin, firibin yemakim, oxir
Ajal sarrishtasidin o’zga bo’ynungg’a kamand etmas.
Ul oy o’tlug’ yuzin ochsa, Navoiy tegmasun deb ko’z,
Muhabbat tuxmidin o’zga ul o’t uzra sipand etmas.
KECHA KELGUMDIR DEBON…
Kecha kelgumdir debon ul sarvi gulro’ kelmadi,
Ko’zlarimga kecha tong otquncha uyqu kelmadi.
Lahza-lahza chiqtimu chektim yo’lida intizor,
Keldi jon og’zimg’avu ul sho’xi badxo’ kelmadi.
Orazidek oydin erkanda gar etti ehtiyot,
Ro’zgorimdek ham o’lg’onda qorong’u kelmadi.
Ul parivash hajridinkim yig’ladim devonavor,
Kimsa bormukim anga ko’rganda kulgu kelmadi.
Ko’zlarindin necha suv kelgay deb o’lturmang meni,
Kim bori qon erdi kelgan bu kecha suv kelmadi.
Tolibi sodiq topilmas, yo’qsakim qo’ydi qadam,
Yo’lg’akim avval qadam ma’shuqa o’tro’ kelmadi.
Ey Navoiy, boda birla xurram et ko’nglung uyin,
Ne uchunkim boda kelgan uyga qayg’u kelmadi.
JONG’A CHUN DERMEN
Jong’a chun dermen: «Ne erdi o’lmakim kayfiyati?»
Derki: «Bois bo’ldi jism ichra marazning shiddati».
Jismdin so’rsamki: «Bu za’fingg’a ne erdi sabab?»
Der: «Anga bo’ldi sabab o’tluq bag’irning hirqati».
Chun bag’irdin so’rdum, aytur: «Andin o’t tushti manga
Kim, ko’ngulga shu’la soldi ishq barqi ofati».
Ko’ngluma qilsam g’azab, ayturki: «Ko’zdindur gunah,
Ko’rmayin ul tushmadi bizga bu ishning tuhmati».
Ko’zga chun dermenki: «Ey, tardomani yuzi qaro,
Sendin o’lmish telba ko’nglumning baloyu vahshati».
Yig’lab aytur ko’zki: «Yo’q erdi manga ham ixtiyor
Ki, ko’rundi nogahon ul sho’xi mahvash tal’ati».
Ey Navoiy, barcha o’z uzrin dedi, o’lguncha kuy
Kim, sanga ishq o’ti-o’q ermish azalning qismati.
XIL’ATIN TO AYLAMISH…
Xil’atin to aylamish jonon qizil, sorig’, yashil,
Shu’layi ohim chiqar har yon qizil, sorig’, yashil.
Gulshan ettim ishq sahrosin samumi ohdin
Kim, esar ul dasht aro har yon qizil, sorig’, yashil.
Shishadek ko’nglumdadur gulzori husnung yodidin,
Tobdonning aksidek alvon qizil, sorig’, yashil.
Orazu xoling bila xatting xayolidin erur
Ko’zlarimning ollida davron qizil, sorig’, yashil.
La’lgun may tutqil oltun jom birla sabzada
Kim, bulardin yaxshi yo’q imkon qizil, sorig’, yashil.
Faqr aro berangliq dushvor erur behad, valek
Xirqada tikmak erur oson qizil, sorig’, yashil.
Ey Navoiy, oltinu shingarfu zangor istama,
Bo’ldi naming rangidin devon qizil, sorig’, yashil.
ISTANGIZ
Istaganlar, bizni sahroi baloda istangiz,
Vodiyi hijron ila dashti fanoda istangiz.
Vomiqu, Farhodu Majnundeklar ul vodiy aro
Bo’lsalar paydo, meni ham ul aroda istangiz.
Yuz alarning ishqicha dardu, balou g’ussag’a
Tolib el boshig’a kelgan mojaroda istangiz.
Eyki, istarsiz savodul vajh fiddorayidin,
Boxabar bo’lmoq meni yuzi qaroda istangiz.
Ko’nglim ul zulf ichradur, zinhor ishqim sharhini
Istamang men telbada, ul mubtaloda istangiz.
Nuqta yanglig’kim, vafo uzra qilur kotib raqam,
Ishq o’tining dog’ini ahli vafoda istangiz.
Og’zi shavqidin Navoiy itti, oni istar el,
Yo adam dashtida, yo mulki fanoda istangiz.
KELGAY
Ne kun o’lg’ayki, nigorim kelgay,
Bog’i umrumda bahorim kelgay.
Umr bog’ida bahor uldurkim,
Sarvqad lolauzorim kelgay.
Il gado jonig’a o’t tushkaykim,
Olg’ali sham’i mazorim kelgay.
Ko’yida itti ko’ngul, vah, qachon ul
Masti devonashiorim kelgay.
Qani maykim, chu ichib mast o’lsam,
Ko’kka tuz boqqali orim kelgay.
Ey Navoiy, tilamon huru pari,
Shoyad ul bazmda yorim kelgay.
Ruboiylar
KO’Z BIRLA QOSHING YAXSHI
Ko’z birla qoshing yaxshi, qabog’ing yaxshi,
Yuz birla so’zing yaxshi, dudog’ing yaxshi.
Eng birla menging yaxshi, saqoqing yaxshi,
Bir-bir ne deyin boshtin-ayog’ing yaxshi.
GAR OSHIQ ESANG
Gar oshiq esang mehru vafo qilma havas,
Dard istayu daf’ig’a davo qilma havas.
Hijronu visol mutlaqo qilma havas,
Dildoringdan g’ayri rizo qilma havas.
ZOHID SENGA…
Zohid, senga – hur, manga – jonona kerak,
Jannat – sanga bo’lsun, manga – mayxona kerak.
Mayxona aro soqiyu paymona kerak,
Paymona necha bo’lsa to’la, yona kerak.
UMRI AZIZ
Jondin seni ko’p sevarmen, ey umri aziz,
Sondin seni ko’p sevarmen, ey umri aziz.
Har neniki sevmak ondin ortuq bo’lmas,
Ondin seni ko’p sevarmen, ey umri aziz.
XUSHLUQ
Kim ko’rdi ekin jahonda oyo xushluq,
To bir kishi aylagay tamanno xushluq.
Yuz yilda agar bir o’lsa paydo xushluq,
Omodadur yonida yuz noxushluq.
JONIMDAGI «JIM»
Jonimdagi ‘jim’ ikki dolingg’a fido,
Andin so’ng ‘alif’ toza niholingg’a fido,
‘Nuni’ dog’I anbarin hilolingg’a fido,
Qolg’on iki nuqta ikki xolingg’a fido.
O’PAY
Dedim:’Zaqaning tutub saqog’ingni o’pay,
Ko’z-qoshingga surtubon qabog’ingni o’pay,
Guldek yuzing islabon dudog’ingni o’pay,
Yo’q,yo’q,yo’q, agar desang,ayog’ingni o’pay.
Tuyuqlar
YO LABMUDUR
Yo rab,ul shahdu shakar yo labdurur,
Yo magar shahdu shakar yo labdurur.
Jonima payvasta novak otqali,
G’amza o’qin qoshiga yolabdurur.
BORMOG’IN
Necha dedim ul sanamg’a: Bormog’in!
Qilmadi ul tark oxir bormog’in;
Munchakim xudroyliq ko’rguzdi ul,
Aql hayrat qildi tishlab barmog’in.
OLMANGIZ
YOQILUR
La’lidin jonimg’a o’tlar yoqilur,
Qoshi qaddimni jafodin yo qilur;
Men vafosi,va’dasidin shodmen,
Ul vafo, bilmanki, qilmas, yo qilur.
OLMANI OTTI NIGORIM
Olmani otti nigorim, «ol»,-dedi
«Olma birla bu ko’ngilni ol»,-dedi
So’rsam ersa olamsini rangini
«Olma rangin ne so’rursan, ol»,-dedi
FARHOD VA XISRAV AYTISHUVI
Dedi: qaydinsen ey majnuni gumrah?
Dedi: majnun vatandin qayda ogah.
Dedi: nedur senga olamda pesha?
Dedi: ishq ichra majnunliq hamisha.
Dedi: bu ishdan o’lmas kasb ro’zi,
Dedi: kasb o’lsa basdur ish so’zi.
Dedikim: ishq o’tidin de fasona!
Dedi: kuymay kishi topmas nishona.
Dedikim: kuymakingni ayla ma’lum!
Dedi: andin erur joh ahli mahrum!
Dedi: qay chog’din o’ldung ishq aro mast?
Dedi: ruh ermas erdi tang’a payvast.
Dedi: bu ishqdin inkor qilg’il!
Dedi: bu so’zdin istig’for qilg’il!
Dedi: oshiqqa ne ish ko’p qilar zo’r?
Dedi: furqat tuni ishqi balosho’r.
Dedi: ishq ahlining nedur hayoti?
Dedi: vasl ichra jonon iltifoti.
Dedikim: Dilbaringning de sifotin!
Dedi: til g’ayratidin tutmon otin!
Dedikim: ishqig’a ko’nglung o’rundur?
Dedi: ko’nglumda jondek yoshirundur.
Dedi: vaslig’a borsen orzumand?
Dedi: bormen xayoli birla hursand.
Dedi: no’shi labidin topqay el bahr?
Dedi: ul no’shdin el qismidur zahr.
Dedi: joningni olsa la’li yodi?
Dedikim: ushbudur jonim murodi.
Dedi: ko’ksungni gar chok etsa bebok?!
Dedi: ko’nglum tutay ham ayla deb chok.
Dedi: ko’nglung fido qilsa jafosi?
Dedi: jonimni ham aylay fidosi.
Dedikim: ishqdin yo’q juz ziyon bud.
Dedi: bu kelsa savdo ahlig’a sud.
Dedi: bu ishq tarki yaxshiroqdur!
Dedi: bu sheva oshiqdin yiroqdur!
Dedi: ol ganju qo’y mehrin nihoniy,
Dedi: tufroqqa bermon kimyoni!
Dedi: joningg’a hijron kinakashdur,
Dedi: chun bor vasl ummidi xushdur.
Dedikim: shahg’a bo’lsa shirkat andesh!
Dedi: ishq ichra tengdur shohu darvesh!
Dedi: joningg’a bu ishdin alam bor,
Dedi: ishq ichra jondin kimga g’am bor?!
Dedi: kishvar beray, kech bu xavasdin!
Dedi: bechora, kech bu multamasdin!
Dedi: ishq ichra qatling hukmi etkkum!
Dedi: ishqida maqsudimg’a yetkum.
Dedi: bu ishda yo’q sendin yiroq qatl,
Dedi: bu so’zlaringdin yaxshiroq qatl.